Jerzy Bajan

Jerzy Bajan urodził się 4 czerwca 1901 r. we Lwowie, ówcześnie pod zaborem austriackim, jako syn Felicjana (z zawodu architekta, z zamiłowania aktora) i Zofii z domu Slawik. 21 września 1902 r. został ochrzczony w lwowskiej katedrze rzymsko-katolickiej pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Wraz z młodszym rodzeństwem, bratem Marianem i siostrą Małgorzatą, dorastał w Stanisławowie, gdzie ukończył szkołę powszechną, a od 1910 r. uczęszczał do Wyższej Szkoły Realnej (późniejszego III Państwowego Gimnazjum im. Stanisława Staszica). Po wybuchu I wojny światowej Felicjan Bajan wyjechał do Horodenki do prac fortyfikacyjnych. Latem 1915 r. w mieście tym wybuchła epidemia cholery, na którą Felicjan zmarł 17 sierpnia. Jerzy zaraził się tą chorobą będąc tam czasowo u ojca, ale wyzdrowiał. Według wspomnień rodzeństwa, to w czasie austriacko-rosyjskich walk w rejonie Stanisławowa w 1916 r. po raz pierwszy w życiu zobaczył samoloty, co zainteresowało go do tego stopnia, że z czasem całe swoje życie związał z lotnictwem.

Jako gimnazjalista Jerzy Bajan wstąpił w kwietniu 1917 r. do Polskiej Organizacji Wojskowej (POW), a w czerwcu 1917 r. do Legionów Polskich (Polskiego Korpusu Posiłkowego) i został przydzielony do 4 Kompanii Zapasowej w Bolechowie. Po internowaniu w związku z tzw. kryzysem przysięgowym zbiegł w styczniu 1918 r. i podjął przerwaną naukę. W I Gimnazjum im. Króla Kazimierza Jagiellończyka w Kołomyi ukończył I półrocze klasy maturalnej. Powrócił do służby, dowodząc plutonem w kompanii POW w Stanisławowie i biorąc udział w akcjach przeciwko Ukraińcom. Zagrożony ujęciem przez nich, przedostał się okrężną drogą przez Węgry do Krakowa, gdzie 21 listopada 1918 r. wstąpił jako 17-letni ochotnik do Wojska Polskiego. W szeregach 2 szwadronu 2 Pułku Szwoleżerów do marca 1919 r. brał udział w wojnie polsko-ukraińskiej (w walkach pod Chyrowem i Dobromilem), zostając z biegiem czasu dowódcą konnego plutonu zwiadu przy Dowództwie „Wschód”. W grudniu 1918 r. został awansowany na stopień starszego szeregowca, a 18 stycznia 1919 r. – kaprala. W marcu i kwietniu 1919 r. był instruktorem w Szkole Podoficerskiej w Sanoku. 1 kwietnia awansował na plutonowego. 18 maja 1919 r. przeniesiony został do 40 Pułku Piechoty „Strzelców Lwowskich” (40 PP), z którym uczestniczył w walkach wojny polsko-bolszewickiej, jako dowódca plutonu w 11 kompanii 40 PP. W maju 1919 r. na froncie pod Chyrowem został ranny w głowę, a w czerwcu tego roku pod Tarnopolem – w rękę. 28 kwietnia 1920 r. we Lwowie zdał maturę na Kursie Naukowym dla Uczniów Żołnierzy. W listopadzie 1920 r. zachorował na tyfus. Po zakończeniu hospitalizacji, 15 grudnia powrócił do 40 PP, z przydziałem do kompanii sztabowej batalionu zapasowego.

Zdecydował się na podjęcie zawodowej służby wojskowej i 1 stycznia 1921 r. rozpoczął szkolenie na przyspieszonym kursie oficerskim w Szkole Podchorążych Piechoty w Warszawie. Po jego zakończeniu, w stopniu plutonowego podchorążego (lokata 80. na 100), 15 czerwca 1921 r. dostał przydział do 24 Pułku Piechoty, jednak zgłosił chęć służby w lotnictwie. 13 listopada 1921 r. rozpoczął naukę w Oficerskiej Szkole Obserwatorów Lotniczych. 5 sierpnia 1922 r., z wsteczną datą 1 maja 1922 r., otrzymał promocję na stopień podporucznika (w korpusie oficerów lotnictwa), a po zakończeniu kursu, 20 sierpnia 1922 r. został odkomenderowany na trzymiesięczny kurs łączności radiotelegraficznej dla oficerów w Obozie Wyszkolenia Wojsk Łączności w Zegrzu. 11 grudnia 1922 r. otrzymał tytuł i odznakę obserwatora. 16 grudnia 1922 r. dostał przydział do plutonu łączności (radio) w 3 Pułku Lotniczym w Poznaniu, a od 23 kwietnia 1923 r. pełnił obowiązki jego dowódcy. 6 listopada 1923 r. został odkomenderowany na kurs jazdy konnej (!) do 7 Dywizjonu Artylerii Konnej. Z dniem 17 listopada 1923 r. został awansowany do stopnia porucznika z jednoczesnym uznaniem za oficera zawodowego.

5 kwietnia 1924 r. odszedł na przeszkolenie do Szkoły Pilotów w Bydgoszczy. 21 listopada 1924 r. powrócił do 3 Pułku Lotniczego na stanowisko adiutanta V/3 Dywizjonu Liniowego. Od 1 stycznia do 21 lutego 1925 r. był na urlopie zdrowotnym na tle nerwicowym. Następnie został ponownie odkomenderowany jako uczeń do Szkoły Pilotów w Bydgoszczy. Po ukończeniu kursu, z dniem 17 czerwca 1925 r. otrzymał tytuł i odznakę pilota. 18 czerwca 1925 r. został przeniesiony do 6 Pułku Lotniczego we Lwowie. Od 11 lipca był tam dowódcą kompanii szeregowych, a od 24 października 1925 r. – dowódcą plutonu łączności. 12 listopada 1925 r. został przeniesiony do 11 Pułku Lotniczego (Myśliwskiego) w Lidzie, gdzie od 11 stycznia 1926 r. zajmował takie samo stanowisko. Tydzień później jako pilot został przydzielony do 3 eskadry tego pułku, nadal pełniąc obowiązki dowódcy plutonu łączności. Od 24 marca był oficerem oświatowym, a od 20 lipca 1926 r. – dowódcą sekcji fotograficznej. 12 kwietnia 1928 r. został przydzielony jako pilot do 114 Eskadry Lotniczej w 11 Pułku. 11 lipca 1928 r. przeniesiony został wraz z całym dywizjonem myśliwskim z Lidy do 2 Pułku Lotniczego w Krakowie, gdzie 20 września jego jednostka została przemianowana: dotychczasowa 114 Eskadra Myśliwska dostała numer 122. Od 2 stycznia do 18 lutego 1929 r. uczestniczył w kursie specjalizacji broni chemicznej dla oficerów artylerii i lotnictwa przy Szkole Gazowej w Warszawie. 19 kwietnia objął funkcję oficera gazowego 2 Pułku Lotniczego.

9 lipca 1929 r. został mianowany dowódcą 121 Eskadry Myśliwskiej. W kwietniu 1930 r. ukończył w Dęblinie kurs dowódców eskadr. Z dniem 1 stycznia 1931 r. został awansowany na kapitana. W październiku 1931 r. objął dowództwo 122 Eskadry. Z tą jednostką czuł się szczególnie związany, a jej godło „papierowy konik” stało się jego emblematem osobistym, którym ozdabiano jego samoloty również poza tą jednostką (np. maszyny, na których startował w zawodach lotniczych, a także jego osobisty PZL P.11 kiedy był szefem pilotażu w Dęblinie).

Oprócz służby wojskowej, swoją lotniczą pasję realizował również w licznych pokazach i zawodach lotniczych.

W 2 Pułku Lotniczym stworzył kilkuosobowy zespół akrobacyjny, zwany „trójką Bajana”, gdyż w czasie pokazów występowało jednocześnie trzech pilotów (byli wśród nich, poza nim samym, m.in. por. Bronisław Kosiński, kpr. Stanisław Macek i kpr. Karol Pniak). Jednym z pomysłów Bajana było połączenie końcówek skrzydeł trzech samolotów sznureczkami, które mimo różnych figur powietrznych nie zrywały się. Doświadczenie to miało pokazać, że piloci lecą niezmiennie w równych odległościach, tymczasem wielokrotnie publiczność cywilna przekonana była, że to właśnie sznureczki utrzymują samoloty w szyku. Występy krakowskiego zespołu zainspirowały jeden z najbardziej kasowych filmów II Rzeczpospolitej: „Pod Twoją Obronę” (premiera w kwietniu 1933 r.). Jego atrakcją były sekwencje akrobacji lotniczej w wykonaniu pilotów 122 Eskadry na samolotach PWS-A.

Jerzy Bajan brał też udział w licznych międzynarodowych turniejach i pokazach lotniczych, zarówno na samolotach wojskowych, jak cywilnych. W 1929 r. uczestniczył w III Locie Małej Ententy i Polski na samolocie SPAD 61 (nr zawodniczy 20), zdobywając nagrodę za najlepsze przygotowanie wojskowe. W 1930 r. startował w zawodach Challenge International de Tourisme (znanych w Polsce pod nazwą skróconą do pierwszego słowa: Challenge) na RWD-4 (SP-ADM) – zajął 32 miejsce (jego partnerem był szef mechaników 122 Eskadry, sierż. Gustaw Pokrzywka – stanowili jedyną polską załogę, która ukończyła zawody). W 1931 r. na tym samym RWD-4 (SP-ADM) zwyciężył w Mityngu Lotniczym w Zagrzebiu w konkurencji akrobacji, a w klasyfikacji ogólnej (obejmującej ponadto konkurencje lądowania na punkt i prędkości maksymalnej) zajął drugie miejsce w załodze z Rościsławem Wierzbickim. W lipcu 1932 r. na prototypie myśliwca PZL P.11/II (oznaczenie fabryczne 6-A) zajął II miejsce w III Międzynarodowym Mityngu Lotniczym w Zurychu, a niecały miesiąc potem startował w Challenge’u, tym razem na PZL.19 (SP-AHK, nr zawodniczy 03), znowu w załodze z Pokrzywką, jednak wskutek zerwania osłony silnika ukończyli zawody dopiero na dziesiątej pozycji. W 1933 r. brał udział w I Międzynarodowych Zawodach Alpejskich, także w załodze z Pokrzywką, na samolocie PZL.19 (SP-AHI, nr zawodniczy 42). Po dwóch pierwszych konkurencjach (zlot gwiaździsty i konkurs szybkości) prowadzili w zawodach, ale podczas lotu okrężnego ich samolot uległ zniszczeniu w wypadku. W październiku tego samego roku był uczestnikiem wyprawy polskich pilotów na samolotach myśliwskich PZL P.7a do Rumunii. W 1934 r. podczas czwartego Challenge’u, Bajan z Pokrzywką na RWD-9 (SP-DRD „Jan Śniadecki”, nr zawodniczy 71) osiągnęli największy sukces: zwyciężyli w generalnej klasyfikacji zawodów, powtarzając sukces Żwirki i Wigury z 1932 r. Wygrali też w konkurencjach takich jak: minimalna prędkość (54 km/h), długość startu na bramkę (76,1 m) oraz czas złożenia i rozłożenia skrzydeł (46 s).

1 kwietnia 1935 r. Bajan został oddelegowany ze 122 Eskadry do Lotniczej Szkoły Strzelania i Bombardowania w Grudziądzu na kierownika grupy szkolnej podczas letniego turnusu szkolenia w wyższym pilotażu. Latem tego roku wyjechał na staż do Wielkiej Brytanii, gdzie zapoznał się z systemem szkolenia pilotów Royal Air Force: od 2 do 5 lipca w Centralnej Szkole Pilotażu (Central Flying School) w Upavon, od 8 do 10 lipca w bazie RAF Tangmere, a od 23 do 27 lipca w 3 Szkole Pilotażu (3 Flying Training School) w Spitalgate. Następnie wrócił do Grudziądza. 1 września 1935 r. powrócił do 122 Eskadry. W październiku tego roku reprezentująca 2 Pułk Lotniczy ekipa 122 Eskadry w składzie por. Antoni Wczelik, plut. Karol Pniak i plut. Stanisław Macek, zwyciężyła w Centralnych Zawodach Lotnictwa Myśliwskiego rozegranych w Grudziądzu. Oprócz konkursu pilotażu, zawody obejmowały też konkurencje celności strzelania powietrznego (do rękawa) oraz walki powietrznej. Chociaż Bajan nie był członkiem ekipy, to jej zwycięstwo niewątpliwie stanowiło dowód doskonałego wyszkolenia personelu jego eskadry.

15 stycznia 1936 r. odszedł do Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa w Dęblinie na stanowisko szefa pilotażu. 19 marca 1936 r. otrzymał awans na stopień majora. 1 listopada 1936 r. rozpoczął roczny kurs w Wyższej Szkole Lotniczej przy Wyższej Szkole Wojennej w Warszawie, po którym uzyskał tytuł oficera dyplomowanego. 4 listopada 1937 r. został przydzielony do Komendy Grupy Szkół Lotniczych w Warszawie jako oficer sztabowy. 19 marca 1939 r. otrzymał awans na stopień podpułkownika. Latem 1939 r. wszedł w skład zespołu pilotów doświadczalnych, którzy we Francji i Wielkiej Brytanii prowadzili próby samolotów wojskowych oferowanych Polsce. Jako jeden z pierwszych Polaków (być może w ogóle pierwszy, zważywszy na hierarchię zespołu) pilotował samolot myśliwski Supermarine Spitfire. Po powrocie do Polski, 1 sierpnia 1939 r. objął dowództwo Szkoły Podchorążych Lotnictwa w Dęblinie.

W okresie międzywojennym odznaczony został m.in.: Krzyżem Oficerskim i Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Srebrnym Krzyżem Zasługi, Medalem Niepodległości, Medalem „Orlęta w Obronie Lwowa”, Medalem Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości, Medalem Pamiątkowym za Wojnę 1918–1921 i Medalem Miasta Lwowa. Był także kawalerem I klasy szwedzkiego Królewskiego Orderu Miecza (Riddare av 1. klass Kungliga Svärdsorden), kawalerem bułgarskiego Orderu Świętego Aleksandra (Орден Св. Александръ) i oficerem rumuńskiego Orderu Korony Rumunii (Ordinul Coroana României în grad de Ofiter). Po zwycięstwie w Challenge’u, w 1934 r. LOPP wybiła ku jego czci pamiątkowy medal (podobno to na żądanie Bajana umieszczono tam także wizerunek sierż. Pokrzywki).

Po wybuchu II wojny światowej, 2 września 1939 r. podczas bombardowania Dęblina przez samoloty niemieckie Bajan został ranny i przysypany gruzem w budynku bazy. Wydobyli go podchorążowie Zbigniew Groszek i Czesław Zdrodowski, zaś kpt. Jan Hryniewicz Lublinem R-XIII przetransportował do szpitala w Warszawie, gdzie przeprowadzono operację pokaleczonej odłamkami ręki. Wprawdzie udało się uniknąć amputacji, jednakże lewa dłoń wybitnego pilota na zawsze pozostała niesprawna. 6 września Bajan ewakuował się do Lublina, a 10 września wyruszył z Lublina do Śniatynia. Po napaści ZSRR na Polskę 17 września 1939 r. na rozkaz przełożonych przekroczył granicę z Rumunią. Uniknął internowania i uzyskawszy w ambasadzie polskiej w Bukareszcie paszport przedostał się drogą morską do Marsylii we Francji, dokąd dotarł 16 października. 18 października stawił się w punkcie zbornym w Paryżu.

We Francji poddał się dalszemu leczeniu, które miało przywrócić jego dłoni sprawność. Przebywał m.in. w szpitalu w Créteil pod Paryżem (zapewne dlatego w niektórych opracowaniach jego ranę i w konsekwencji niesprawność dłoni wiąże się błędnie z udziałem w kampanii francuskiej). Po kapitulacji Francji ewakuował się statkiem na Wyspy Brytyjskie, dokąd przybył 23 czerwca. Z chwilą wcielenia do Polskich Sił Powietrznych w Wielkiej Brytanii otrzymał numer ewidencyjny P-1499. 1 września 1940 r. trafił do szpitala RAF w Torquay, gdzie przebywał do 21 grudnia. Potem przeniesiony został do Bazy Sił Powietrznych w Blackpool, a 11 lutego 1941 r. przydzielony został jako polski oficer łącznikowy do sztabu 13 Grupy Myśliwskiej RAF (13 Group). 7 kwietnia 1941 r. otrzymał przeniesienie na takie samo stanowisko do dowództwa Lotnictwa Szkolnego RAF (Flying Training Command). Bajan wciąż jednak pragnął samodzielnie pilotować samolot, a nawet – mimo inwalidztwa – brać udział w lotach bojowych. Razem z por. Witoldem Sylwestrowiczem, oficerem technicznym lotnictwa, skonstruował przeznaczoną tylko do latania protezę: skórzany pasek z zamocowanymi doń metalowymi hakami, noszony na nadgarstku, którym swobodnie mógł operować manetką gazu. 18 października 1941 r. rozpoczął kurs wznawiający w polskiej 16 Szkole Pilotażu Podstawowego (16 (Polish) Service Flying Training School) w Newton, a 11 listopada 1941 r. skierowany został na przeszkolenie myśliwskie na samolotach Spitfire do brytyjskiej 61 Jednostki Wyszkolenia Bojowego (61 Operational Training Unit) w Heston. Po jego ukończeniu, 13 stycznia 1942 r. otrzymał przydział do 316 Dywizjonu Myśliwskiego „Warszawskiego”. W dywizjonie latał jako zwyczajny pilot na Spitfire’ach VB, wykonując 10 lotów bojowych i operacyjnych w łącznym czasie 17:15 godz. Jego przełożonymi w tej jednostce byli dużo od niego młodsi oficerowie, którzy wstąpili do lotnictwa wojskowego m.in. pod wpływem jego występów na pokazach i sukcesów w zawodach lotniczych (np. sławny as, Stanisław Skalski).

4 maja 1942 r. Bajan wrócił do pracy sztabowej, zostając szefem Wydziału Personalnego Inspektoratu Polskich Sił Powietrznych. Rok później, po śmierci płk. pil. Stefana Pawlikowskiego (który został zestrzelony nad Francją w locie bojowym 15 maja 1943 r.), Bajan objął po nim stanowisko polskiego oficera łącznikowego w dowództwie Lotnictwa Myśliwskiego RAF (Fighter Command), które było tożsame z funkcją dowódcy lotnictwa myśliwskiego Polskich Sił Powietrznych. W tej roli służył do rozformowania PSP pod koniec 1946 r. W latach 1943–1944, w związku ze zmianami organizacji RAF, było to stanowisko polskiego oficera łącznikowego w dowództwie Obrony Powietrznej Wielkiej Brytanii (Air Defence of Great Britain). W latach 1942–1944, jako oficer sztabowy, w dalszym ciągu wykonywał loty w składzie dywizjonów myśliwskich PSP: 302, 303, 308, 316 i 317 na Spitfire’ach V i IX. W Wielkiej Brytanii wykonał ogółem 28 lotów bojowych i 4 operacyjne w łącznym czasie 60:00 godz. Z dniem 1 marca 1945 r. został awansowany do stopnia pułkownika.

W 1943 r. Bajan wszedł w skład polskiej komisji badającej przyczyny śmierci Naczelnego Wodza gen. Władysława Sikorskiego. W okresie powojennym przewodniczył Komisji Historycznej PSP ds. ustalania zwycięstw polskich pilotów myśliwskich. Opracowany przez komisję dokument pt. „Polish Fighter Pilots Achievements during the Second World War (Osiągnięcia polskich pilotów myśliwskich w drugiej wojnie światowej) (1.9.1939–6.5.1945)”, podpisany przez niego 25 marca 1946 r., potocznie znany jest jako „lista Bajana”. Jest to jedyne oficjalne, aczkolwiek nie wolne od błędów, zestawienie zwycięstw polskich myśliwców.

Po rozformowaniu Polskich Sił Powietrznych, od 14 kwietnia 1947 r. pełnił służbę w dowództwie Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia. W 1948 r. miał przydział do jednostki demobilizacyjnej 3 Polish Resettlement Unit w Dunholme Lodge, w związku z hospitalizacją z powodu choroby wrzodowej przewodu pokarmowego. Zdemobilizował się 14 kwietnia 1949 r. w polskim stopniu pułkownika dyplomowanego oraz brytyjskim Wing Commandera (wcześniej miał czasowo stopień funkcyjny Acting Group Captaina).

Za zasługi podczas II wojny światowej został odznaczony m.in.: Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, dwukrotnie Krzyżem Walecznych, czterokrotnie Medalem Lotniczym, Polowym Znakiem Pilota (nr 1062) oraz Odznaką Honorową za Rany i Kontuzje. Był także Komandorem Orderu Imperium Brytyjskiego (Commander, Order of the British Empire).

Po demobilizacji pozostał w Anglii. Zajął się pracą społeczną w Samopomocy Lotniczej, z czasem przekształconej w Stowarzyszenie Lotników Polskich (SLP). Był kolejno: przewodniczącym Komitetu Wykonawczego, sekretarzem generalnym, a od 17 maja 1958 r. do 30 maja 1964 r. prezesem SLP. Był także współtwórcą Polskiego Klubu Szybowcowego w Lasham. Utrzymywał się ze skromnej renty inwalidzkiej. W latach 60. XX wieku zapadł na chorobę Parkinsona, która w ostatnim okresie życia uniemożliwiała mu wszelką działalność.

Pułkownik dyplomowany pilot Jerzy Bajan zmarł w Londynie 27 czerwca 1967 r., niedługo po swoich 66. urodzinach. Pochowany został na cmentarzu w Northwood, blisko lotniska Northolt. Jego nagrobek, który znajduje się nieopodal wojennej kwatery pilotów myśliwskich PSP, został w 2024 r. odrestaurowany staraniem Komitetu Pamięci Lotników Polskich (Polish Air Force Memorial Committee) w Londynie-Northolt. Był żonaty z Marią z domu Makuch. Nie mieli dzieci. Maria Bajanowa zmarła w Londynie pół roku po mężu, 29 grudnia 1967 r.

Jego imieniem nazwano ulice w Białej Podlaskiej, Dęblinie, Gdańsku, Gliwicach, Gorzowie Wielkopolskim, Krakowie, Łowiczu, Łodzi, Mielcu, Ozorkowie, Poznaniu, Sosnowcu, Starachowicach, Starogardzie Gdańskim, Szczecinie, Tarnowie, Warszawie i Wrocławiu.

Wojtek Matusiak, Wojciech Zmyślony