„Poszukuję informacji o lotniku...”
Otrzymując od Czytelników strony wiele e-maili przekonałem się, że zaskakująco dużo osób poszukuje informacji o lotnikach polskich walczących na frontach II wojny światowej. Powody są różne - jedni chcą dowiedzieć się, jak zasłużył się ojciec, dziadek, stryj, wuj bądź inny krewny, drudzy pragną poznać sylwetkę bohatera pochodzącego ze swojej miejscowości bądź regionu. Postanowiłem wobec powyższego przygotować niniejszą stronę, która ma pomóc wszystkim zainteresowanym w poszukiwaniach.
Dlaczego warto korzystać z archiwów? Po pierwsze, obecnie dostęp do ich zbiorów (a przynajmniej do tych, o których wspomnę poniżej) jest bardzo łatwy, możliwy na drodze korespondencji. Po drugie, dokumenty, których kopie można uzyskać z archiwów, zawierają wiele cennych informacji, których nieraz próżno szukać gdzie indziej (w książkach lub przecenianym jeśli chodzi o zasobność i wiatygodność Internecie). Po trzecie, w przeciwieństwie do niektórych źródeł publikowanych są generalnie wiarygodne. Poniżej opisuję krótko kilka instytucji, w których można uzyskać dane na temat polskich lotników służących w czasie II wojny światowej.
Instytut i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie posiada w swych zbiorach teczki personalne polskich lotników (brak teczek żołnierzy armii i marynarki). Sformułowanie „teczki” jest w tym kontekście dość umowne, gdyż zbiór IPiMS opiera się o karty imienne z wykazem sygnatur akt dotyczących danego lotnika. Można w nich znaleźć przede wszystkim:
- podstawowe dane (imiona, data i - czasem - miejsce urodzenia, nr służbowy)
- przebieg służby w Wielkiej Brytanii
- przebieg służby przed wojną (głównie w wypadku oficerów i podoficerów zawodowych)
- sprawozdania z ewakuacji z Polski do Francji
- sprawozdania z pobytu w niewoli sowieckiej lub z deportacji
Wszystko zależy oczywiście od poszczególnej teczki - niektóre są bardzo obszerne i zawierają wiele informacji, inne ograniczają się do pojedynczych kartek. Kserokopie dokumentów można zamawiać listownie (można pisać po polsku), za jedną stronę ksero pobierana jest opłata w wysokości 2 zł, doliczane są także koszty kwerendy (ok. 100 zł) i przesyłki (ok. kilkunastu złotych). Oczekiwanie na odpowiedź może trwać kilka miesięcy. Adres i numer telefonu:
(Polish Institute and Sikorski Museum)
20 Princes Gate
London SW7 1PT
Wielka Brytania - United Kingdom
tel.: (+44) 20 7589 9249
Kolejnym polskim archiwum jest Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie, będące częścią Wojskowego Biura Historycznego. W CAW szukać można informacji o wszystkich przedwojennych lotnikach, a także żołnierzach służących w lotnictwie ludowego Wojska Polskiego oraz tych, którzy służyli w wojsku w kraju po wojnie, a także o żołnierzach, którzy powrócili w transportach repatriacyjnych żołnierzy Polskich Sił Powietrznych tuż po wojnie. CAW prowadzi własną stronę internetową z dokładnymi informacjami, toteż poniżej podaję tylko adres:
Centralne Archiwum Wojskowe
ul. Pontonierów 2A
00-910 Warszawa
tel.: (22) 261 813 144
Trzecią godną uwagi instytucją jest brytyjskie Ministerstwo Obrony - Ministry of Defence. Przechowuje ono akta personalne polskich żołnierzy, lotników i marynarzy służących w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie. O kopie akt zmarłych żołnierzy wnioskuje się za pośrednictwem strony internetowej, do której link podano poniżej. Za udostępnienie nie jest pobierana opłata, jednak dostęp obwarowany jest pewnymi obostrzeniami, które są dokładnie wyjaśnione na stronie internetowej ministerstwa.
Kolejnym miejscem, w którym można poszukiwać dokumentów związanych z polskimi lotnikami jest Instytut Pamięci Narodowej. Jego zbiory są stosunkowo bogate, a trafić można na zaskakujące dokumenty nawet z lat II wojny światowej (takie jak np. zeszyty ewidencyjne Polskich Sił Powietrznych na Zachodzie, przekazane po wojnie do Centralnego Archiwum Wojskowego i zajęte przez służby PRL). Poza nimi istnieją także, i to w przeważającej ilości, zasoby wytworzone po wojnie (np. w wyniku śledztw prowadzonych przeciwko lotnikom), w których pojawiają się własnoręcznie pisane życiorysy, a nawet skonfiskowana korespondencja i fotografie. Rodziny lotników mogą ubiegać się o kwerendę dokumentów poprzez wypełnienie „Wniosku o udostępnienie do wglądu dokumentów dotyczących wnioskodawcy/nieżyjącej osoby najbliższej wnioskodawcy”, który złożyć można osobiście w siedzibie jednego z oddziałów lub delegatur IPN, lub też przesłać listem poleconym. Więcej informacji na temat udostępniania oraz same wnioski do pobrania znaleźć można na stronie internetowej IPN.
pl. Krasińskich 2/4/6
00-207 Warszawa
tel. (22) 530 86 40
Warto wspomnieć o jeszcze o jednym archiwum - niemieckim. Jak wiadomo, w Polskich Siłach Zbrojnych służyło wielu byłych jeńców-żołnierzy Wehrmachtu, przymusowo wcielonych jako „obywatele niemieccy” narodowości polskiej. Byli to zwykle Ślązacy, Pomorzanie, Wielkopolanie. O ile w 2 Korpusie Polskim czy 1 Dywizji Pancernej żołnierzy takich było bardzo wielu, o tyle mniej liczni (kilkuset) zasiliło personel Polskich Sił Powietrznych. Instytucją, która udostępnia dane żołnierzy Wehrmachtu - w tym Polaków - jest Deutsche Dienststelle (WASt). Zamówienia składać należy przez Internet, pobierana jest opłata (średnio w wysokości 20 euro), zaś odpowiedzi udzielane są w języku niemieckim:
Eichborndamm 179
D-13403 Berlin
Deutschland - Niemcy
tel.: (+49) 30 41 90 40
fax: (+49) 30 41 90 41 00
Na koniec dodać trzeba, że nic nie zastąpi osobistej wizyty w siedzibie którejś z powyższych instytucji. Listownie uzyskać można jednak bardzo wiele cennych dokumentów, o czym już niejednokrotnie miałem okazję się przekonać.
Niezależnie od tradycyjnych archiwów, dzięki rozwojowi Internetu coraz więcej danych można odszukać właśnie za pośrednictwem sieci, nie wychodząc z domu, nie wysyłając nawet oficjalnych pism. Pierwszą, o której warto wspomnieć, jest strona Komisji Grobów Wojennych Wspólnoty Brytyjskiej (Commonwealth War Graves Commission). Znajdują się tam wyczerpujące informacje dotyczące cmentarzy wojennych na całym świecie, które są utrzymywane przez wyżej wymienioną instytucję. Niestety, informacji o Polakach nie uwzględniono w wyszukiwarce internetowej (za wyjątkiem Polaków zmarłych po wojnie w służbie Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia oraz Royal Air Force, a także wojennych pilotach Air Transport Auxiliary). Dokładne dane o Polakach można za to uzyskać drukując pobrany ze strony formularz, wypełniając go i wysyłając zwykłą pocztą na adres CWGC. Odpowiedź udzielona może zostać drogą elektroniczną lub tradycyjnym listem.
2 Marlow Road
Maidenhead, Berkshire SL6 7DX
Wielka Brytania - United Kingdom
tel.: (+44) 16 28 50 72 00
CWGC prowadzi także inną stronę internetową pod nazwą The War Graves Photographic Project. Umożliwia ona zamówienie odbitek (w wersji papierowej lub cyfrowej) fotografii grobów wojennych z brytyjskich cmentarzy. Zawarta na stronie wyszukiwarka uwzględnia wszystkie narodowości, a więc także i Polaków. Na stronach TWGPP wyszukać można podstawowe informacje takie jak nazwisko, imiona, numer służbowy, narodowość, datę śmierci, lokalizację grobu na cmentarzu, a także stopień i jednostkę (przy czym jeśli chodzi o Polaków te dwa ostatnie punkty zawierają zwykle błędne lub bardzo ogólne dane, np. „lotnik” i „Polskie Siły Powietrzne”). Niestety, jak dotąd nie wszystkie cmentarze zostały objęte projektem, jednak strony CWGC i TWGPP wzajemnie się uzupełniają i tworzą cenną bazę danych.
11 Falcon Road
Horndean, Hants, PO8 9BY
Wielka Brytania - United Kingdom
W latach 1941-1942 Polskie Siły Powietrzne dostały olbrzymi zastrzyk w postaci uzupełnień z Armii Polskiej w ZSRR, sformowanej przez gen. Władysława Andersa. Wliczają się w to zarówno przedwojenni lotnicy, jeńcy Armii Czerwonej, jak i aresztowani i deportowani cywile, którzy dopiero w 1941 r. zaciągnęli się do wojska. O tych wszystkich ludziach bezcenne dane znaleźć można na stronie Instytutu Pamięci Narodowej, który przejął od Fundacji Ośrodka „KARTA” gigantyczną bazę danych. Można w niej szukać po nazwisku polskie ofiary represji sowieckich. W niektórych przypadkach dane są bardzo szczegółowe (kilka wpisów z datami), w niektórych dość lakoniczne (np. tylko rok deportacji).
Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu
ul. Janusza Kurtyki 1
02-676 Warszawa
tel.: (22) 581 87 78/77/76
Na stronie z bazą danych będącą dziełem kilku instytucji - Instytutu Pamięci Narodowej, Fundacji „Polsko-Niemieckie Pojednanie” i Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego - znaleźć można sporo danych na temat jeńców wojennych kampanii wrześniowej (np. nazwy obozów, w których przebywali, daty przesunięć itd.), a także przedwojennych lotników zamordowanych przez okupanta w latach 1939-1945. Specjalny kwestionariusz umożliwia zgłaszanie nieujętych w bazie osób, które były ofiarą represji niemieckich w czasie II wojny światowej.
ul. Krucza 36
00-921 Warszawa
tel.: (22) 695 99 77
Z kolei dane o Polakach poległych i pochowanych na cmentarzach komunalnych we Francji uzyskać można pisząc na adres francuskiej instytucji, odpowiedzialnej za sprawy pochówków wojennych. Zapytania należy kierować w formie listowej, zaś korespondencję należy utrzymywać w języku francuskim, ewentualnie angielskim (w wyjątkowych sytuacach, ale nie ma 100% pewności, że uzyska się odpowiedź). Odradza się pisania listów po polsku. Istnieje także strona internetowa z wyszukiwarką grobów (tylko w języku francuskim), jednakże z uwagi na niezwykle częste przekręcanie pisowni polskich imion i nazwisk korzystanie z niej jest niezwykle trudne. Adres korespondencyjny to:
et des Hauts Lieux de Mémoire
Cité administrative
BP 51055
57036 Metz cedex 01
Francja
tel.: (0033) 387-347-797
fax.: (0033) 387-347-939
Wojciech Zmyślony