Wydane drukiem wspomnienia i dzienniki polskich lotników

Cennym źródłem informacji o historii Polskich Sił Powietrznych w II wojnie światowej są bezpośrednie relacje, które weterani zmagań pisali na bieżąco jako dzienniki lub po latach, jako wspomnienia (pamiętniki). Wiele z nich wydano drukiem. Obok publikacji powszechnie znanych, które wyszły w nakładach liczących tysiące egzemplarzy, ukazało się tażke wiele książek o małych nakładach. Są one obecnie są trudno dostępne, a o większości z nich mało kto słyszał. Niniejsza strona powstała, by docelowo opisać wszystkie istniejące książkowe publikacje o charakterze wspomnieniowym polskich lotników z okresu II wojny światowej. W pierwszej kolejności omawiane będą wydawnictwa mniej znane.

Władysław Cehak, „Bez retuszu. Więzień czerwonego terroru”

Władysław Cehak był absolwentem XIII promocji Szkoły Podchorążych Lotnictwa w Dęblinie. W czasie kampanii wrześniowej latał bojowo w doraźnie sformowanej Rezerwowej Eskadrze Rozpoznawczej na PZL.23 Karasiach.

W swojej wspomnieniowej książce występuje pod postacią alter ego – Andrzeja Krasickiego. Opowieści o lotnictwie nie ma wiele: książka zaczyna się opisem walki, w której został zestrzelony przez niemieckie myśliwce. Dalszą część stanowi obszerna, drobiazgowa i brutalna relacja: najpierw o polskim szpitalu wojennym i pobycie w sowieckiej niewoli (też w szpitalu), z której zdołał uciec. Po nabraniu sił podjął próbę wydostania się z okupowanej Polski i przedostania się na Zachód, jednak przy próbie przejścia przez zieloną granicę został schwytany, a następnie skazany na łagier w głębi ZSRR. Spędził tam całą wojnę, ponieważ jako urodzony w Budapeszcie został wzięty za Węgra i nie skorzystał z tzw. amnestii w 1941 r. do armii Andersa ani w 1943 r. do armii Berlinga. Został zwolniony w lipcu 1945 r.

Jakkolwiek czytelnik nie znajdzie tu wielu informacji o lotnictwie, jest to poruszająca relacja o cenie, jaką musieli zapłacić ci, którym nie udało się dostać do Polskich Sił Powietrznych na Zachodzie.

Wojciech Zmyślony

Jerzy Dąbrowski, Linda Gallagher, „Log Rafts to Freedom. One Teenager's Extraordinary Journey of Survival from Poland to England via Exile in Siberia”

Jerzy Henryk Dąbrowski miał 13 lat kiedy wybuchła II wojna światowa. Wraz z ojcem i bratem znalazł się we wrześniu 1939 r. na kresach wschodnich II Rzeczpospolitej, skąd wkrótce zostali wywiezieni na Syberię. Pół wieku później Jerzy spisał swoje wspomnienia. Angielskojęzyczna książka wydana w 2023 r. – pięć lat po śmierci autora – łączy je z komentarzami jego córki, Lindy Gallagher, mającymi w założeniu objaśnić słabiej zorientowanym historyczne i polityczne tło losów młodego Jurka, jego starszego brata Stanisława (Stacha) i ich ojca Michała. Wspomnienia Jerzego Dąbrowskiego zaczynają się krótkim opisem jego beztroskiego dzieciństwa w wolnej Polsce. Ponad połowę objętości książki zajmują wspomnienia z zesłania na Syberii, a potem trudnej drogi do formujących się w ZSRR pod dowództwem gen. Władysława Andersa polskich wojsk. Kolejna część wspomnień dotyczy służby małoletniego junaka w Polskich Siłach Powietrznych – najpierw na Bliskim Wschodzie, a następnie na Wyspach Brytyjskich. Końcowa część książki to wspomnienia z powojennego życia w Wielkiej Brytanii, gdzie Jerzy Dąbrowski ukończył studia i jako dyplomowany architekt pracował przy wielu ciekawych projektach.

Wojtek Matusiak

Jerzy Kmiecik, „A Boy in the Gulag”

Nazwisko Jerzego Kmiecika jest znane nie tylko wśród ludzi zainteresowanych historią polskiego lotnictwa. Kiedy w 1981 r. odchodził z czynnej służby w Royal Air Force, był ostatnim pilotem tego lotnictwa mającym za sobą służbę w powietrzu za sterami myśliwców Spitfire podczas II wojny światowej, w związku z czym urządzono mu nagłośnioną w mediach fetę, z udziałem samolotu tego typu. Te wojenne loty wykonywał w 303 Dywizjonie Myśliwskim Polskich Sił Powietrznych. Jednak jego wspomnieniowa książka wydana w 1983 r. w języku angielskim zawiera tylko jedno zdanie na temat służby bojowej w lotnictwie. Jej tematem, zgodnie z tytułem, są jego przeżycia w stalinowskiej Rosji. W chwili wybuchu II wojny światowej miał 16 lat i żył beztrosko z rodzicami i dwoma braćmi we wsi Łękawica w Małopolsce (chodzi o wieś w gminie Skrzyszów w powiecie tarnowskim; z tej samej wsi pochodził też m.in. pilot myśliwski Kazimierz Budzik). Kiedy Polska znalazła sie pod okupacją podjął próbę przedostania się na Zachód, aby walczyć w szeregach Polskich Sił Zbrojnych. Jak wielu innych, został ujęty przez Sowietów i skazany na zsyłkę w głąb Rosji. Zdołał jednak przetrwać, a po „amnestii” 1941 r. przedostać się do formowanego w ZSRR Wojska Polskiego i wydostać z „robotniczego raju”.

Wojtek Matusiak