Lotnicy na "Wyspie Wężów" - Stacja Zborna Oficerów w Rothesay

Kilka tygodni po upadku Francji i zebraniu większości pozostałych oddziałów Polskich Sił Zbrojnych w Wielkiej Brytanii, 14 sierpnia 1940 r. zorganizowana została Stacja Zborna Oficerów. Sformowano ją w miejscowości Rothesay na szkockiej wyspie Bute, ok. 50 km na zachód od Glasgow. Przydzielani do niej byli oficerowie: starsi wiekiem; uznani za nieprzydatnych w wojsku; uznani za odpowiedzialnych za porażkę wojskową w czasie kampanii wrześniowej; uznani za związanych z obozem politycznym przedwojennej sanacji; podejrzani o zachowania niegodne oficera (tchórzostwo bądź przedkładanie prywaty nad sprawy wojskowe); podejrzewani o dewiacje. Jej istnienie związane było z postacią Naczelnego Wodza gen. Władysława Sikorskiego i jego otoczenia, które - będąc opozycją wobec rządzących Polską przed 1939 r. - postanowiło dokonać rozliczenia i odsiania z kadry oficerskiej elementu uznawanego za niepewny. Trafiający do Rothesay zwykle nie dowiadywali się o powodach takiego przydziału i odseparowania od głównych ośrodków wojskowych (dla lotnictwa takim była Baza Sił Powietrznych w Blackpool). Pobyt na szkockiej wyspie uznawany był za rodzaj represji czy wręcz jawnej kary. Z tego powodu we wspomnieniach kierowanych tam oficerów można spotkać się ze zwrotami "osadzenie na wyspie Bute" czy "pobyt w obozie odosobnienia". Samą Bute nazywano natomiast "Wyspą Wężów" (współcześnie powiedziano by raczej: "Wyspą Węży").

Oficerowie w Rothesay nie byli jednak skoszarowani w obozie, lecz mieszkali na terenie miasta w pensjonatach i hotelach, mieli swobodę poruszania się po wyspie i otrzymywania przepustek uprawniających do wyjazdu do innych miast Wielkiej Brytanii. Stacja istniała do połowy listopada 1943 r. Wówczas formalnie ją rozformowano, a jej dowództwo i resztkę oficerów przydzielono do oddziału nazwanego Komendą Kadry Ewidencyjnej Oficerów. Ta w Rothesay pozostała do 19 stycznia 1944 r., po czym została przeniesiony do Kirkcaldy, gdzie mieścił się szereg oddziałów administracyjnych Polskich Sił Zbrojnych.

Do Rothesay kierowani byli oficerowie we wszystkich stopniach, tj. od podporucznika aż do generała brygady. Wśród lotników generałów było trzech: gen. bryg. pil. Ludomił Rayski, gen. bryg. pil. Wacław Kalkus (obaj byli dowódcami polskiego lotnictwa wojskowego) oraz gen. bryg. obs. Janusz de Beaurain. De Beaurain (podobnie zresztą jak przebywający w Rothesay płk pil. Henryk Abczyński) był zastępcą dowódcy lotnictwa.

Rocznikowo, najmłodszym lotnikiem na "Wyspie Wężów" był por. pil. Rudolf Kesserling (ur. 1916 r.), a najstarszymi: por. Władysław Ostrowski (ur. 1885 r.; na ewidencji armii), płk pil. Henryk Abczyński (ur. 1886 r.; na ewidencji armii) oraz kpt. Józef Krzemień (ur. 1886 r.; wcielony do Polskich Sił Powietrznych).

Lotnicy byli zgrupowani w oddzielnej grupie. Podobnie jak oficerowie armii uczestniczyli w różnego rodzaju zajęciach (np. nauce języka angielskiego) i kursach związanych z wojskowością. Z biegiem czasu władze obozu starały się o redukcję stanu osobowego poprzez przydzielanie oficerów poza wyspę do normalnej służby i zadań, w których mogliby się stać przydatni. Szereg urodzonych w latach 80. i 90. XIX wieku oficerów lotnictwa trafiło do administracji Polskich Sił Powietrznych. Młodsi wiekiem mieli szansę na przeszkolenie w powietrzu. Wiadomo o kilku takich przypadkach.

Kpt. Juliusz Baykowski służył w latach 1942-1943 w 307 Dywizjonie Myśliwskim Nocnym "Lwowskim". jako radioobserwator. Kpt. pil. Bolesław Korpowski od 1942 do 1944 r. latał w 305 Dywizjonie Bombowym "Ziemi Wielkopolskiej", 138 Dywizjonie do Zadań Specjalnych RAF (138 Squadron) i 1586 Eskadrze do Zadań Specjalnych. Por. pil. Rudolf Kesserling w latach 1944-1945 był pilotem 318 Dywizjonu Myśliwsko-Rozpoznawczego "Gdańskim". W tym okresie w 1586 Eskadrze i 318 Dywizjonie szereg lotów wykonał gen. bryg. pil. Ludomił Rayski, odwiedzając te jednostki w ramach pracy sztabowej. Kpt. obs. Tadeusz Sokoliński na przełomie lat 1942-1943 latał (i zginął) w 301 Dywizjonie Bombowym "Ziemi Pomorskiej". Ppłk pil. Antoni Gosiewski w 1941 r. podjął służbę nieoperacyjną w Air Transport Auxiliary i stracił życie w wypadku 19 grudnia 1941 r. Kpt. pil. Adam Prodan zmarł śmiercią naturalną 24 stycznia 1942 r. podczas służby w szkole obserwatorów 10 Air Observer School w Dumfries.

Bywało też odwrotnie i to lotnicy mający za sobą służbę bojową w czasie II wojny światowej trafiali do Rothesay. Por. pil. Zdzisław Zadroziński, były pilot 307 Dywizjonu i 303 Dywizjonu Myśliwskiego im. Tadeusza Kościuszki, na "Wyspę Wężów" trafił w 1942 r. Rok później przybyło tam czterech kolejnych lotników: mjr obs. Aleksander Bujalski (300 Dywizjon Bombowy "Ziemi Mazowieckiej"), mjr pil. Zenon Kurzempa (301 Dywizjon), ppłk obs. Stanisław Poziomek (były dowódca 304 Dywizjonu Bombowego "Ziemi Śląskiej") oraz por. strz. Stanisław Sęp-Szarzyński (301 Dywizjon). W ich wypadku przydział do Rothesay był karą za list, jaki wysłali do prezydenta RP Władysława Raczkiewicza. W jego treści w zawoalowany sposób sugerowali, że Inspektor Sił Powietrznych gen. bryg. Stanisław Ujejski przyniósł polskiemu lotnictwu hańbę i powinien zostać odwołany ze stanowiska (sprawa dotyczyła obecności Ujejskiego na przyjęciu u ambasadora ZSRR w Londynie, Iwana Majskiego, 22 lutego 1943 r.). W czerwcu 1943 r. skierowaniem na "Wyspę Wężów" zdyscyplinowany został mjr pil. Roman Czerniawski, słynny podwójny szpieg, a w czasie kampanii wrześniowej pilot Eskadry Łącznikowej Dowództwa Obrony Lwowa. On także zaatakował Ujejskiego, redagując skierowaną przeciwko niemu ulotkę.

Dwóch z tych lotników po opuszczeniu Rothesay wróciło do latania. Poziomek zginął w locie bojowym 304 Dywizjonu w nocy z 10 na 11 kwietnia 1944 r. (był oficerem Inspektoratu Sił Powietrznych, a poleciał jako nadliczbowy członek załogi). Natomiast Czerniawski w grudniu 1944 r. miał krótki przydział do 303 Dywizjonu, gdzie latał nieoperacyjnie.

Podczas przydziału do Stacji Zbornej Oficerów w Rothesay zmarło dwóch oficerów. Byli to: por. Władysław Ostrowski (zmarł 29 marca 1943 r; miejsce pochówku nieznane) oraz kpt. pil. Stanisław Bylczyński (zmarł 22 lutego 1941 r.; pochowany na cmentarzu Rothesay Cemetery). Mjr obs. Zygmunt Tebinka opuścił wyspę uzyskując bezpłatny urlop z wojska, wyjechał do Nowego Jorku, gdzie 15 grudnia 1944 r. zmarł i został pochowany.

Bez wątpienia nie zachowało się wiele wspomnień lotników przebywających w Rothesay. Jedyne, do których udało się dotrzeć, to powojenna relacja znanego lotniczego pisarza kpt. pil. Janusza Meissnera, który w swojej książce "Pióro ze skrzydeł" pisał o okolicznościach, przez które trafił na wyspę, jak i o niej samej:

Przez stację w Rothesay przewinęło się ok. 1500 oficerów. Poniższy (być może niekompletny) wykaz zawiera nazwiska znanych lotników. Nie w każdym wypadku było możliwe podanie zarówno stopnia polskiego, brytyjskiego oraz numeru ewidencyjnego. Część z wymienionych niżej lotników nigdy nie została wcielona na ewidencję Polskich Sił Powietrznych. Niektórzy mimo wcielenia i otrzymania numeru ewidencyjnego nie podjęli faktycznej służby w lotnictwie, stąd braki w informacjach o nadanym stopniu brytyjskim. Wszystkie podane poniżej rangi to końcowe stopnie, w jakich oficerowie ci zakończyli służbę w Polskich Siłach Powietrznych (nie zawsze zgodne z tymi, jakie mieli przebywając na wyspie Bute).

Wojciech Zmyślony