Jerzy Bajan

Jerzy Bajan urodził się 4 czerwca 1901 r. we Lwowie, w rodzinie Felicjana - architekta - i Zofii. Wraz z bratem Marianem i siostrą Małgorzatą dorastał we Lwowie i Stanisławowie, gdzie uczęszczał do Wyższej Szkoły Realnej (późniejszego III Państwowego Gimnazjum im. Stanisława Staszica). Po wybuchu I wojny światowej wraz z ojcem wyjechał do Horodenki. W 1915 r. w mieście tym przeżył epidemię cholery, która zabrała mu ojca. On sam, mimo zarażenia, wyzdrowiał.

Jako gimnazjalista Jerzy Bajan wstąpił do Polskiej Organizacji Wojskowej, od 11 listopada 1918 r. do 30 grudnia 1918 r. dowodząc kompanią POW w Stanisławowie i biorąc udział w akcjach przeciwko Ukraińcom. Po przedostaniu się przez Węgry do Krakowa, 20 stycznia 1919 r. wstąpił tam do Wojska Polskiego w szeregi 2 Pułku Szwoleżerów. Od 15 marca 1919 r. do 1 maja 1919 r. służył jako dowódca plutonu w oddziale lotnym przy Dowództwie "Wschód". 1 maja 1919 r. przeniesiony został do 40 Pułku Piechoty, z którym uczestniczył w walkach wojny polsko-bolszewickiej, jako dowódca sekcji i plutonu. W 1919 r. na froncie został ranny w głowę. W 1920 r. zachorował na tyfus i przez pewien czas przebywał na tyłach. W maju 1920 r. we Lwowie zdał maturę.Zdecydował się na podjęcie zawodowej służby wojskowej i 1 stycznia 1921 r. rozpoczął szkolenie na przyspieszonym kursie oficerskim w Szkole Podchorążych Piechoty w Warszawie. Po jego zakończeniu, w stopniu plutonowego podchorążego, 1 lipca 1921 r. dostał przydział do 24 Pułku Piechoty. Po nastaniu pokoju Bajan zgłosił chęć służby w lotnictwie, którym interesował się od 1916 r., gdy po raz pierwszy w życiu zobaczył samoloty, w czasie austriacko-rosyjskich walk w rejonie Stanisławowa. 13 listopada 1921 r. rozpoczął naukę w Oficerskiej Szkole Obserwatorów Lotniczych. W czasie nauki, 1 maja 1922 r. otrzymał promocję na stopie podporucznika, a po zakończeniu kursu, 1 grudnia 1922 r. - przydział do plutonu łącznikowego w 3 Pułku Lotniczym w Poznaniu. 1 kwietnia 1924 r. odszedł na przeszkolenie do Szkoły Pilotów w Bydgoszczy. 1 czerwca 1925 r. skierowany został do 6 Pułku Lotniczego na dowódcę plutonu łączności, a od 15 stycznia 1926 r. zajmował takie samo stanowisko w 11 Pułku Myśliwskim w Lidzie. 23 lipca 1928 r. przeniesiony został do 122 Eskadry Myśliwskiej 2 Pułku Lotniczego w Krakowie. Tam zainteresował się akrobacją lotniczą. Stworzył kilkuosobowy zespół akrobacyjny, zwany "trójką Bajana", gdyż w czasie pokazów występowało jednocześnie tylko trzech pilotów (byli wśród nich, poza nim samym, m.in. por. Bronisław Kosiński, kpr. Stanisław Macek i kpr. Karol Pniak). Jednym z pomysłów Bajana było połączenie końcówek skrzydeł trzech samolotów sznureczkami, które mimo różnych figur powietrznych nie zrywały się. Doświadczenie to miało pokazać, że piloci lecą niezmiennie w równych odległościach, tymczasem wielokrotnie publiczność cywilna przekonana była, że to właśnie sznureczki utrzymują samoloty w szyku.

W październiku 1931 r. Bajana wyznaczono na dowódcę 122 Eskadry i pozostał nim do 31 marca 1935 r. W okresie tym, a także wcześniej wielokrotnie brał udział w pokazach i zawodach lotniczych (w eskadrze zastępował go wówczas por. Antoni Wczelik). W 1929 r. uczestniczył w III Locie Małej Ententy i Polski (zdobył nagrodę za najlepsze przygotowanie wojskowe), a w 1930 r. startował w zawodach Challenge na RWD-4 - zajął 32 miejsce (jego partnerem był zawsze szef mechaników 122 Eskadry, sierż. Gustaw Pokrzywka). W 1931 r. zwyciężył w Mityngu Lotniczym w Zagrzebiu w kategorii akrobacja powietrzna. W lipcu następnego roku zajął II miejsce w III Międzynarodowych Zawodach Lotniczych w Zurychu, a niecały miesiąc potem startował w Challengu, jednak na skutek zerwania maski silnika ukończył zawody dopiero na dziesiątej pozycji. W 1933 r. brał udział w I Międzynarodowym Zlocie Gwiaździstym w Wiedniu. W 1934 r. podczas czwartego Challengu, Bajan z Pokrzywką na RWD-9 osiągnęli największy sukces. Wygrywając w konkurencjach takich jak: minimalna prędkość (54 km/h), start na bramkę oraz złożenie i rozłożenie skrzydeł, najmniejsze zużycie paliwa i najlepsza prędkość w przelocie zwyciężyli w generalnej klasyfikacji zawodów.

1 kwietnia 1935 r. Bajan wysłany został do Lotniczej Szkoły Strzelania i Bombardowania w Grudziądzu na kierownika grupy szkolnej. 1 września 1935 r. powrócił do 122 Eskadry, a 15 stycznia 1936 r. odszedł do Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa na stanowisko szefa pilotażu. 1 listopada 1936 r. rozpoczął roczny kurs w Wyższej Szkole Lotniczej w Warszawie, po którym 4 listopada 1937 r. został przydzielony do Komendy Grupy Szkół Lotniczych w Warszawie. 1 sierpnia 1939 r. objął dowództwo Szkoły Podchorążych Lotnictwa. 2 września 1939 r. podczas bombardowania Dęblina Bajan został ranny i przysypany gruzem w zbombardowanym budynku bazy. Wydobyli go podchorążowie Zbigniew Groszek i Czesław Zdrodowski, zaś kpt. Jan Hryniewicz Lublinem R-XIII przetransportował do szpitala w Warszawie, gdzie przeprowadzono operację poharatanej odłamkami ręki. Wprawdzie udało się uniknąć amputacji, jednakże lewa dłoń wybitnego pilota na zawsze pozostała sztywna. 6 września Bajan ewakuował się ze szpitalem do Lublina, a 10 września wyruszył z Lublina do Śniatynia. 17 września 1939 r. na rozkaz przełożonych przekroczył granicę. Uniknął internowania i uzyskawszy w Bukareszcie paszport przedostał się drogą morską do Francji. W Marsylii był już 16 października, a 18 października stawił się w punkcie zbornym w Paryżu.

We Francji poddał się dalszemu leczeniu, które miało przywrócić jego dłoni sprawność. Przebywał m.in. w szpitalu w Créteil pod Paryżem. Po kapitulacji Francji ewakuował się statkiem do Wielkiej Brytanii. 1 września 1940 r. trafił do szpitala RAF w Torquay, gdzie przebywał do 21 grudnia. Potem przeniesiony został do Blackpool, a 11 lutego 1941 r. przydzielony został jako polski oficer łącznikowy do sztabu 13 Grupy Myśliwskiej RAF (13 Group). 7 kwietnia 1941 r. otrzymał przeniesienie na takie samo stanowisko do dowództwa Lotnictwa Szkolnego RAF (Flying Training Command). Zajęty pracą niewymagającą latania Bajan wciąż jednak pragnął samodzielnie pilotować samolot, a nawet - mimo inwalidztwa - brać udział w lotach bojowych. Razem z por. Witoldem Sylwestrowiczem, oficerem technicznym lotnictwa, skonstruował przeznaczoną tylko do latania protezę: skórzany pasek z zamocowanym doń metalowym hakiem, noszony na nadgarstku, którym swobodnie mógł operować manetką gazu. 17 października 1941 r. rozpoczął kurs wznawiający w polskiej szkole pilotażu podstawowego 16 (Polish) Service Flying Training School w Newton, a 11 listopada 1941 r. skierowany został na przeszkolenie myśliwskie do jednostki wyszkolenia bojowego 61 Operational Training Unit w Heston. Po jego ukończeniu, 13 stycznia 1942 r. otrzymał przydział do 316 Dywizjonu Myśliwskiego "Warszawskiego". W dywizjonie latał jako zwyczajny pilot na Spitfire'ach VB.

4 maja 1942 r. wrócił do pracy sztabowej, zostając szefem Wydziału Personalnego Inspektoratu Polskich Sił Powietrznych. Po śmierci w locie bojowym płk. pil. Stefana Pawlikowskiego (który został zestrzelony nad Francją 15 maja 1943 r.) Bajan objął po nim stanowisko polskiego oficera łącznikowego w dowództwie Lotnictwa Myśliwskiego RAF (Fighter Command), które było tożsame ze stanowiskiem dowódcy polskiego lotnictwa myśliwskiego. W tej roli służył do rozformowania Polskich Sił Powietrznych pod koniec 1946 r. W maju, czerwcu i wrześniu 1944 r. wykonał szereg dalszych lotów treningowych oraz bojowych w składzie 131 Skrzydła Myśliwskiego (złożonego wówczas z Dywizjonów 302, 308 i 317) na Spitfire'ach IX.

W 1943 r. Bajan wszedł w skład polskiej komisji badającej przyczyny śmierci Naczelnego Wodza gen. Władysława Sikorskiego, natomiast w okresie powojennym przewodniczył komisji ds. ustalania zwycięstw polskich pilotów myśliwskich (opracowana przez komisję tzw. lista Bajana jest jedynym oficjalnym, aczkolwiek w wielu miejscach nieprawidłowym, zestawieniem zwycięstw polskich myśliwców). Po rozformowaniu Polskich Sił Powietrznych w latach 1947-1949 pełnił służbę w Polskim Korpusie Przysposobienia i Rozmieszczenia, m.in. w jednostce demobilizacyjnej 3 Polish Resettlement Unit w Dunholme Lodge. Zdemobilizował się 14 kwietnia 1949 r. w polskim stopniu pułkownika dyplomowanego oraz brytyjskim Wing Commandera (wcześniej miał czasowo stopień funkcyjny Acting Group Captaina). W czasie II wojny światowej wykonał łącznie 28 lotów bojowych i cztery operacyjne.

Po demobilizacji postanowił pozostać w Anglii. Zajął się pracą społeczną w Samopomocy Lotniczej (późniejszym Stowarzyszeniu Lotników Polskich). Był kolejno: przewodniczącym Komitetu Wykonawczego, sekretarzem generalnym, a od 17 maja 1958 r. do 30 maja 1964 r. prezesem Stowarzyszenia. Był także współtwórcą Polskiego Klubu Szybowcowego w Lasham. Utrzymywał się ze skromnej renty inwalidzkiej. W latach 60. XX wieku zapadł na chorobę Parkinsona, która w ostatnich chwilach życia uniemożliwiała mu wszelką działalność.

Był odznaczony: Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, Medalem Niepodległości, Srebrnym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Walecznych, czterokrotnie Medalem Lotniczym, Polowym Znakiem Pilota (nr 1062) oraz Odznaką Honorową za Rany i Kontuzje. Był także Commander, Order of the British Empire (Komandorem Orderu Imperium Brytyjskiego), Riddare av 1. klass szwedzkiego Kungliga Svärdsorden (Kawalerem I klasy Królewskiego Orderu Miecza) oraz kawalerem bułgarskiego Орден Св. Александръ (Order Świętego Aleksandra) i kawalerem rumuńskiego Ordinul Coroana României în grad de Ofiter (Order Korony Rumunii). Po zwycięstwie w Challenge'u, w 1934 r. LOPP wybiła ku jego czci pamiątkowy medal (Bajan podobno zażądał, by umieszczono tam także wizerunek sierż. Pokrzywki), natomiast w 1936 r. za to samo osiągnięcie Bajanowi medal nadało miasto Lwów.

Pułkownik pilot Jerzy Bajan zmarł 27 czerwca 1967 r. w Londynie w wieku 66 lat. Pochowany został na cmentarzu Northwood Cemetery w Northwood. Był żonaty z Marią z domu Makuch. Nie mieli dzieci.

Wojciech Zmyślony