Stefan Andersz

Stefan Teodor Roman Andersz urodził się 16 marca 1918 r. w Berlinie, gdzie jego ojciec farmaceuta prowadził aptekę. Około 1919-1920 r. rodzina Anderszów wróciła do Polski i osiadła w Osiecznie koło Leszna, gdzie ojciec zajął się taką samą działalnością. Tam też młody Stefan ukończył szkołę powszechną, a następnie trafił do gimnazjum klasycznego w Lesznie. Nie mając sprecyzowanych planów na przyszłość za namową oficerów Wojska Polskiego, będących klientami ojca, zdecydował się na służbę wojskową. Trafił do Korpusu Kadetów nr 3 w Rawiczu, gdzie uczył się w latach 1932-1936, skąd następnie przeniósł się do Korpusu Kadetów nr 1 we Lwowie. W owym czasie zaczęły się krystalizować jego dalsze plany. Wiązały się z niezwykle wówczas popularnym wśród młodzieży, aczkolwiek młodym aspektem wojskowej służby, lotnictwem. Z obawy przed ogromną konkurencją nie zdecydował się kandydować do Szkoły Podchorążych Lotnictwa w Dęblinie, trafił natomiast do Warszawy, gdzie od stycznia 1938 r. był słuchaczem Szkoły Podchorążych Lotnictwa - Grupy Technicznej. Kształcony był na oficera technicznego lotnictwa, uczęszczając tak na zajęcia wojskowe, jak i na wykłady prowadzone przez pracowników naukowych Politechniki Warszawskiej. W związku z niebezpiecznym rozwojem sytuacji politycznej szkolenie zostało przyspieszone, a po wybuchu wojny V promocja SPL-GT została uznana za zdolną do służby i promowana ze starszeństwem 1 września 1939 r.

Podporucznik Stefan Andersz udał się do Lwowa, gdzie miał zameldować się, zgodnie z przydziałem, w 6 Pułku Lotniczym. Zawierucha wojenna sprawiła mu niespodziankę, bo przybywszy na miejsce nie zastał nikogo z personelu jednostki. Poszukiwania trwały ponad dwa tygodnie - gdy Andersz udawał się w miejsce, gdzie ostatnio widziano żołnierzy 6 Pułku, wskazane lądowisko okazywało się już opuszczone. Ostatecznie 17 września w godzinach porannych, po wkroczeniu do Polski wojsk radzieckich, przekroczył granicę polsko-rumuńską. Początkowo znalazł schronienie u żydowskiej rodziny. Następnie, pozbywszy się wojskowych dystynkcji i guzików, wyruszył do Bukaresztu, gdzie w polskim konsulacie zdobył potrzebne do dalszej drogi dokumenty. Wyjechał do miejscowości Czerniowce, skąd wkrótce wyruszył w męczącą drogę przez Jugosławię i Włochy do Francji. 9 października 1939 r. znalazł się w miejscowości Séze, skąd niebawem wysłano go do stacji zbornej w Le Borguet pod Paryżem. Przeniesiono go do polskiej bazy Lyon-Bron, a w 1940 r. na praktykę do montowni płatowców S.N.C.A.-S.E. w Amberieux, gdzie pozostał do rozpoczęcia kampanii francuskiej. Koszmar maja i czerwca 1940 r. uświadomił mu z jednej strony jak słabym okazał się pozornie potężny sojusznik, z drugiej zaś - jak silnie prze naprzód niemieckie wojsko. Ostatnią deską nadziei okazała się Wielka Brytania - 17 czerwca Andersz odpłynął statkiem z Brestu, niebawem stawiając stopę na nowym lądzie. Znalazł się w Liverpoolu.

W Polskich Siłach Powietrznych w Wielkiej Brytanii zgłosił się na przeszkolenie na pilota i od 9 września 1940 r. do 10 czerwca 1941 r. przebywał w Blackpool, biorąc udział w szkoleniu teoretycznym i oczekując na wyjazd do jednostki szkolnej. Wreszcie nadszedł stosowny rozkaz i Andersz trafił od 11 czerwca do 1 lipca 1941 r. na lotnisko Northolt pod Londynem, w ramach zapoznania się z pracą jednostki bojowej. 11 lipca skierowano go do szkoły pilotażu początkowego 15 Elementary Flying Training School w Carlisle. Już 14 lipca wykonał swój pierwszy, jeszcze niesolowy lot na samolocie Magister, a niedługo po tym poleciał pierwszy raz sam - 21 lipca. Łącznie podczas pobytu w Carlisle wylatał ponad 34 godziny jako pierwszy pilot oraz ponad 18 z asystą instruktora. 10 września trafił do szkoły pilotażu podstawowego 8 Service Flying Training School w Montrose. Tam również trenował loty na maszynach typu Master, a 25 lutego 1942 r. wylaszował się na myśliwskim Hurricanie I. Kurs w Montrose zakończył dzień później, po czym został skierowany na praktykę do 1492 Eskadry Holowania Celów RAF (1492 Target Towing Flight), gdzie latał na maszynach typu Lysander. Loty te ukończył z powodzeniem 15 czerwca 1942 r., po czym odszedł do jednostki wyszkolenia bojowego 58 Operational Training Unit w Grangemouth. Tam swój pierwszy lot - jeszcze jako pasażer z F/Lt Marianem Duryaszem - odbył 18 czerwca na samolocie Master I. Osiem dni później pierwszy raz poleciał na myśliwcu Spitfire II. Od tego czasu ćwiczył loty na Masterach lub Spitfire'ach. Na tych pierwszych latał często z instruktorami F/O Zdzisławem Langhamerem, F/O Zygmuntem Drybańskim, Sgt Tadeuszem Orzechowskim, Sgt Januszem Kobylińskim, F/Sgt Kazimierzem Wünsche, F/O Jerzym Zbierzchowskim, F/O Leonem Kosmowskim raz W/O Bronisławem Malinowskim. Ostatni okres pobytu w Grangemouth stanowiły wyłącznie loty na maszynie myśliwskiej, mające być ostatnim sprawdzianem pilota przed przydziałem do jednostki bojowej.

Kurs myśliwski Andersz zakończył 1 grudnia 1942 r. z nalotem ponad 73 godzin za dnia i ponad 6 w nocy. Wkrótce zameldował się w 302 Dywizjonie Myśliwskim "Poznańskim", który w owym czasie pod dowództwem S/Ldr Stanisława Łapki stacjonował w Heston pod Londynem. Andersz wszedł w skład eskadry "B" dowodzonej przez F/Lt Mariana Chełmeckiego. Pierwszy lot operacyjny, patrol nad Shoram, wykonał za sterami Spitfire'a V 20 stycznia 1943 r., a jego pierwszym lotem bojowym było wymiatanie nad Cap Gris Nez w dniu 26 stycznia. O ile luty, marzec i kwiecień 1943 r. można określić jako bardziej ulgowe, bo wypełnione głównie treningiem, to począwszy od maja Andersz ponownie zaczął latać nad Kontynent. Od września 1943 r. pilotował nowsze Spitfire'y IX, na które przezbrojono wtedy jego jednostkę. Brał udział w wymiataniach, eskortach bombowców i myśliwców bombardujących nad Holandię i Francję, osłonie konwojów, poszukiwanie zestrzelonych załóg i atakowaniu celów naziemnych oraz floty nieprzyjaciela. Z dywizjonem zmieniał lotniska kolejno na Kirton-in-Lindsey, Hutton Cranswick, Heston, Perranporth, Fairlop, Tangmere, Northolt, Fairwood Common, Northolt, Llandbedr i ponownie Northolt.

302 Dywizjon, od października 1943 r. dowodzony przez S/Ldr Wacława Króla, wraz z dwoma innymi: 308 "Krakowskim" i 317 "Wileńskim" wszedł w skład 131 Skrzydła Myśliwskiego i wiosną 1944 r. w związku z planowaną operacją desantową na Kontynent dywizjony te przemieszczono na południe wyspy. W kwietniu najpierw znalazł się w South End, a następnie Deanland. Stamtąd przeniesiono go do Chailey, będącego główną bazą wypadową w operacjach nad Europą w ciągu najbliższych dni. Począwszy od 6 czerwca 1944 r. diametralnie zmienił się charakter i zwiększyła ilość wykonywanych zadań. Tego dnia - D-Day - Andersz na Spitfirze dwukrotnie znalazł się nad obszarem oznaczonym kryptonimem "Neptun". Łącznie w czerwcu wykonał 20 lotów bojowych - były to głównie patrole nad obszarem zajmowanym przez wojska inwazyjne oraz jedna eskorta bombowców. 11 czerwca 1944 r. Andersz po raz pierwszy wylądował na francuskiej ziemi.

Swój ostatni lot bojowy wykonał 30 czerwca, był to kolejny patrol nad plażą "Neptun". 5 lipca 1944 r. został przydzielony do Wydziału Personalnego w dowództwie Obrony Powietrznej Wielkiej Brytanii (Air Defence of Great Britain) mieszczącego się w pałacu Bentley Priory w Stanmore, powstałego po przemianowaniu Lotnictwa Myśliwskiego RAF (Fighter Command). Na tym stanowisku pozostał do 1948 r. (tymczasem ADGB powróciła do pierwotnej nazwy, tj. Fighter Command). Od czasu do czasu miał okazję wykonywania lotów służbowych na samolotach Spitfire, Oxford czy Proctor. Odwiedzał lotniska krajowe, kilkukrotnie lądował również we Francji czy Belgii. Ostatni lot w swej karierze odbył 12 marca 1945 r. na Spitfirze do Northolt. Służbę w lotnictwie polskim Andersz zakończył posiadając stopień kapitana i Flight Lieutananta. Jego wojenny dorobek stanowiły 94 loty bojowe w czasie przeszło 177 godzin oraz 22 loty operacyjne w czasie ponad 34 godzin. Odznaczony został dwukrotnie Krzyżem Walecznych, dwukrotnie Medalem Lotniczym, Polowym Znakiem Pilota (nr 1364) oraz medalami pamiątkowymi.

30 września 1948 r. Andersz wstąpił do Royal Air Force (otrzymał numer służbowy 500004). W 1955 r. dowodził stacją radarową w Isleornsay, a w okresie od 1959 do 1964 r. służył jako Family Officer w Singapurze, a później na wyspie Gan na Oceanie Indyjskim jako adiutant bazy. W 1968 r. osiadł w miejscowości Hazlemere w Buckinghamshire. Pracował w administracji Royal Air Force, a także Ministry of Defence (Ministerstwa Obrony). 1 kwietnia 1973 r. przeszedł w stan spoczynku. Jeszcze w wojsku zapisał się na kurs introligatorski, zdobywając niebywałe umiejętności oprawiania książek, z których jedna trafiła do kolekcji papieża Jana Pawła II.

Podpułkownik pilot Stefan Andersz zmarł 16 czerwca 2013 r. w wieku 95 lat w szpitalu w High Wycombe. Uroczystości pogrzebowe miały miejsce w Chilterns Crematorium w Amersham. Był żonaty z Danutą z domu Pstrokońską, miał syna Andrew.

Piotr Sikora